Słowjańska narodnosć w Nimskej

Serby a jich organizacije

1. Historiske: K stawiznam Serbow

Pśed wěcej ako 1.400 lětami su słowjańske rody w běgu śěganja ludow swój spócetny sedleński rum na krotke zajtšo wót Karpatow spušćili a pód wjacor śěgnuli. Mjazy nimi jo było 20 serbskich rodow, inkluziwnje Milcanarje a Łužycanarje. A wóni su se zasedlili na teritoriumje, kenž jo segał na pódwjacorje až k Solawje a na pódpołnocy až pód Barliń, na pódpołdnju až k Rudnym a Škrjokowym góram a na pódzajtšu k rěkam Odra, Bobr a Kwisa. Prědne pisne naspomnjenje tam zasedlonego roda "Surbi" póchada z lěta 631 wót frankojskego chronista Fredegara.

Pó tšuśu politiskeje samostatnosći w 10. stolěśu jo se pómjeńšował sedleński rum Serbow pśez asimilaciju a germanizaciju, pśedewšym pak pśez nawal njesłowjańskeje ludnosći. Jano pótomnikam górnołužyskich Milcanarjow a dolnoserbskich Łužycanarjow jo se raźiło swóju serbsku rěc a kulturu až do źinsajšnego zdźaržaś. Jich jo źinsa něźi 60.000; znich bydli na 40.000 w Górnej a na 20.000 w Dolnej Łužycy. Sami pómjeniju se "Serbja" resp. "Serby". Pódla togo jo w nimskej rěcy hyšći zapśimjeśe "Wenden" rozšyrjone, wósebnje w Dolnej Łužycy, ako źo slědk na romske chronisty, kótarež su wšykne jim mało znate rody na pódzajtšu "Veneti" pómjenjowali. Z togo jo w nimskej rěcy pózdźej nastało pómjenjenje "Wenden" resp. "Winden".

Serbšćina słuša swójźbje słowjańskich rěcow a jo wósebnje z pólšćinu, češćinu a słowakšćinu pśiswójźbna. Serbski se powěda we wjelikej licbje dialektow w Górnej a Dolnej Łužycy. Nejstaršy dokument pisneje serbšćiny jo "Burger Eydt Wendisch" w Budyšynje wokoło lěta 1500; nejstaršy rukopisny pśełožk biblije póchada z lěta 1548.

W zwisku z bergarskim wuwiśim jo wót ranego 19. stolěśa se zmócnjało serbske narodne wědobnje. Nastało jo wjele towaristwow, kótarež su serbsku rěc a kulturu (Dalšne informacije pód www.serbski-institut.de / www.museum.sorben.com / www.domowina-verlag.de) woplěwali a k tomu pśinosowali, aby se wukšuśowała narodna zgromadnosć.

2. Politiske: K wuwiśu Domowiny

Domowina bu 13. oktobra 1912 we Wórjejcach ako kšyśowy zwězk serbskich towaristwow a zwěstkow załožona. Wóna jo stajiła sebje zaměr, zasajźowaś se za demokratiske a narodne zajmy ako teke woplěwaś serbsku rěc a kulturu.

1933/34 jo se wótměła jeje reorganizacija k "Zwězkoju Łužyskich Serbow". Zawjeźone bu cłonkojstwo jadnotliwego. W měrcu 1937 su nacionalsocialistiske zastojnstwa Domowinje zakazali kužde dalšne statkowanje a su skonfiscěrowali jeje zamóženje, dokulaž jo se woborała pśeśiwo organizěrowanej politice germanizacije a specielnje dla togo, až jo se stajała byś reprezentantka "serbski powědajucych Nimcow".

10. maja jo chopiła Domowina zasej ze swójim źěłom. Městne wobsadniske wušnosći su ju ako "politisku, antifašistisku a kulturelnu zastupnicu cełego serbstwa" pśipóznali. Lěto pózdźej jo se jej raźiło prědny raz teke w Dolnej Łužycy se organizěrowaś. W lěśe 1949 jo Sakski krajny sejm pósćił zastupnicy serbskich zajmow status korporacije zjawnego pšawa. Teke bramborske krajne kněžarstwo jo - rozsudnje wobwliwowane pśez w měrcu 1948 wót Sakskego krajnego sejma wobzamknjonu "Kazń wó zachowanju pšawow serbskeje ludnosći" pśizwóliła jeje statkowanje.

Pśi institucionelnem spěchowanju serbskeje rěcy a kultury w DDR jo Domowina zamógła radnemu źěloju serbskego luda swóju narodnu identitu wuwědobniś a jen za zachowanje serbstwa mobilizěrowaś. Ako pśipóznata masowa organizacija jo pak wósebnje w 50ych a 60ych lětach se pódrědowała "socialistiskej natwari". To pak jo wóspjet škóźeło akceptancy a statkownosći jeje zasajźowanja za zdźaržanje serbskeje rěcy a kultury pśi źělach serbskeje ludnosći.

W nowembrje 1989 jo se skonstituěrowała Serbska narodna zgromaźina, mějuca zaměr pśesajźiś strukturelne, programatiske a personelne wobnowjenje Domowiny. Na wurědnem zwězkowem kongresu dnja 17. měrca 1990 buchu nowe wustawki pśiwzete, w kótarychž se Domowina wuznajo ako politiski njewótwisna a samostatna narodna organizacija serbskego luda. Lěto pózdźej jo zmóžniła ako zapisane towaristwo pódla cłonkojstwa jadnotliwego teke zasej pśistup serbskich towaristwow a zwězkow. Z tym jo nawězała ako juristiska naslědnica stareje Domowiny na załožeński konsens lěta 1912. Na II. głownej zgromaźinje 15. junija 1991 jo se wobnowjeński proces z pśiwześim nowego programa, z pśistupom šesć specifiskich serbskich towaristwow a z wuzwólenim nowego cesnoamtskego pśedsedarja nejpjerwjej raz wótzamknuł.

Tuchylu ma Domowina - Zwězk Łužyskich Serbow z. t. něźi 7300 cłonkow w pěś župach a dwanasćo nadregiolanje statkujucych towaristwach. Swój głowny nadawk wiźi w politiskem zastupowanju zajmow serbskego luda napśeśiwo parlamentam a kněžarstwam. Rownocasnje se zasajźujo za wětšu wósobinsku zagronitosć, pśedewšym w kubłańskich a kulturnopolitiskich nastupnosćach. K jeje zaměram słušaju zdźaržanje a wuwiśe rěcy, kultury a tradicijow serbskego luda rowno tak ako spěchowanje tolerance a dorozměśa mjazy nimskim a serbskim ludom. Wóna wuźaržujo a rozšyrja swóje póśěgi k słowjańskim ludam, k drugim narodnym mjeńšynam a ludowym kupkam a jich zastupnistwam zajmow.

3. Strukturelne: Cłonkojske zwězki

21. julija1921 su se prědne tśi župy, a to Budyšyn, Kamjeńc a Wórjejce wutwórili, kótarymž su dalšne slědowali. Źinsa wobstoj pěś župow. Wóni koordiněruju a spěchuju pśesajźenje programatiskich zaměrow w swójich regionach a procuju se wó mjazsobne zgromadne źěło ze serbskimi towaristwami.

Župy:
- Župa "Jan Arnošt Smoler" Budyšyn ze sedłom w Budyšynje
- Župa "Michał Hórnik" Kamjeńc ze sedłom w Chrósćicach
- Župa "Handrij Zejler" Wórjejce ze sedłom we Wórjejcach
- Župa Dolna Łužyca z.t. ze sedłom w Chóśebuzu
- Župa Běła Wóda / Niska ze sedłom w Slěpem

Wšykne župy se pśestajaju, rowno tak specifiske towaristwa, w interneśe pod www.domowina.de

Specifiske towaristwa:
- Serbske šulske towaristwo z.t. (www.sorbischer-schulverein.de)
- Towaristwo Cyrila a Metoda z.t. (www.tcm-kp.de)
- Zwězk serbskich wuměłcow z.t. (www.zsw-skb.com)
- Zwězk serbskich studěrujucych z.t. (www.internecy.de/zss)
- Zwězk serbskich spiwarskich towaristwow z.t. (www.domowina.sorben.com)
- Serbski Sokoł z.t. (www.sokol.sorben.com)
- Zwězka za serbski kulturny turizm z.t. (www.tourismus.sorben.com)
- Serbske młoźinske towaristwo "Pawk" z.t. (www.pawk.de)
- Towaristwo za spěchowanje serbskego kulturnego a informaciskego srjejźišća w Barlinje SKI z.t. (www.ski-berlin.de)
- Maśica Serbska z.t. (www.macica.sorben.com)
- Zwězk serbskich rucnikarjow a pśedewześarjow z.t. (www.zpr.sorben.com)
- Spěchowańske koło za serbsku ludowu kulturu z.t. (www.volkskultur.sorben.com)

Zwenka Łužyce, mjazy drugim w Republice Česka, w Republice Pólska, w Awstralskej a w USA, wuźaržujo šesć asociěrowanych cłonkojskich zwězkow Dowowiny kontakty k Łužyskim Serbam.

4. Perspektiwiske: Pšašanja a zaměry

Pśichod serbskego luda njepóstaja jano žywjeńska wóla Serbow, ale teke póstajaju - a to w radnej rozměrje - politiske, pšawniske, socialne a nic naslědku financielne ramikowe wuměnjenja. Na zakłaźe zjadnośeńskego dogrona (Dogrono wó zgótowanju jadnoty Nimskeje z dnja 31. awgusta 1990, protokolna noticka k artikloju 35 ) jo se raźiło pśisłušnosć Zwězka zawěsćiś. Rownopšawosć mjeńšynow ako kupkowe pšawo w Zakładnej kazni wustajiś, njejo se pak až dotychměst zglucyło.

Na krajowej rowninje jo w Sakskej a Bramborskej šćit a spěchowanje Serbow ako statny zaměr we wósebnych wustawowych artiklach wustajone. Konkretne póstajenja k tomu wopśimjejotej serbskej kazni, ta 1994 wót Krajnego sejma Bramborska wobzamknjona "Kazń k rědowamju pšawow Serbow w kraju Bramborska" a ta 1999 wót Sakskego krajnego sejma schwalona "Kazń wó pšawach Serbow w Lichotnem staśe Sakska".

Domowina se angažěrujo ako za zdźaržanje a wutwaŕ ekonomiskego stojnišća Łužyca tak teke za turistiske zwikowanje regiona, segajucy wót Łužyskich górow pśez srjejźnu Łužycu a nastawajucy rěd jazorow w něgajšnych brunicowych stronach až do Błotow. Wótpowědujucy swójomu programoju zasajźujo se teke nadalej za zdźaržanje namrětego sedleńskego ruma Serbow a pódpěrujo ludnosć, ako jo wót wótbagrowanja swójich jsow pótrjefjona.

Bytostny faktor identity jo wobkněženje górnoserbskeje resp. dolnoserbskeje rěcy. Togodla maju wšykne napšawy k jeje zdźaržanju a rewitalizaciji w statkownosći Domowiny a jeje rěcny centrum Witaj prioritu. W toś tom zwisku ma se Witaj-projekt wuzwignuś, ako južo mjeńšym grajkate wuknjenje serbskeje rěcy w źiśowni zmóžnijo. Zachopiło jo se ze 14 źiśimi w źiśowni Chóśebuz-Žylow; 2004 jo chójźiło wěcej ako 400 źiśi do 6 Witaj-źiśownjow a 13 dalšne Witaj-kupki w Sakskej a Bramborskej. We wobyma zwězkowyma krajoma wobstoj móžnosć, až wukniki w zakładnych, srjejźnych a wušych šulach a na gymnaziumach wuknu serbšćinu w bilingualnej wucbje pó šulski typ pśesegujucem koncepśe.

Ze 1991 załožoneju Załožbu za serbski lud, kenž jo z lěta 1998 juristiski samostatna, jo se stwórił instrument za zastojanje srědkow a financěrowanje projektow a institucijow, ako słuže zdźaržanjeju a spěchowanju serbskeje rěcy a kultury (wědomnosć, wuměłstwo, kultura, nakład, casnikarstwo). Jeje etat se wót Zwězka (50 procent) a krajowu Sakska (33,3 procent) a Bramborska (16,7 procent) kofinancěrujo.

Zaměr Domowiny jo za pśichod dojśpiś nowelu něntejšnego financěrowańskego dogrona, kótarež bazěrujo na financowem ramiku z lěta 1998 a kótarež wopśimjejo pśichodne zestawnjenje srědkow a pśilicenje inflaciskeje raty. Njeźiwajucy na śěžku cełkownu situaciju źo wó to jadnorazne institucije - na pśikład Nimsko-Serbske ludowe źwadło a Serbski ludowy ansambel - zdźaržaś, pśeto twórje wósebnosć we Łužycy a dalej njeje. Toś te profesionelne ansamble su njewobijabne wuměnjenja za wobstank serbskeje wusokeje kultury; bźez nich njeby teke lajske twórjenje dłujkodobnje pśetrało.

Dalejwobstaśe serbskich kulturnych institucijow a kradu roznogaśonego towaristwownistwa jo wažna premisa za zdźaržanje a wuwiśe jadnoraznego kulturnego regiona Sakskeje a Bramborskeje, kótaryž něnto w běgu europskego pśibližowanja w granicnem regionje k Českej a Pólskej swój njeprějny wuznam ma.